ვაჭრობის შეზღუდვა

ფრედერიკ ბასტია

ის, რაც ხილულია და ის, რაც დაფარულია, თავი VII

იყო და არ იყო, ცხოვრობდა ბატონი პროტექციონისტი (ეს სახელი მე არ შემირქმევია, ჩარლზ დიუპენმა[1] მოიფიქრა). დრო, გარჯა და კაპიტალი მისი მიწიდან რკინის მადნის მოპოვებასა და გადადნობას მოახმარა. მაგრამ მოხდა ისე, რომ ბუნებამ უფრო გულუხვი კალთა ბელგიელების დააფერთხა, ამიტომ ბელგიურ რკინას უკეთეს ფასად ჰყიდდნენ საფრანგეთში, ვიდრე ბატონი პროტექციონისტი და ყოველ ფრანგს შეეძლო ნაკლები შრომით გამოემუშავებინა საკმარისი თანხა ფლამანდიელებისგან რკინის შესაძენად. გულუხვი ხალხია ფლამანდიელები! ფრანგები სარგებლობდნენ ამ ხელსაყრელი შესაძლებლობით და ყოველდღე უამრავი მჭედელი, ზეინკალი, ხარატი და რკინითხურო სტუმრობდა ბელგიას თავად ან შუამავალს აგზავნიდა რკინის შესაძენად, რაც არაფრად ეპიტნავა ჩვენს პროტექციონისტს.

ჯერ იფიქრა, ამ უმსგავსობას საკუთარი ძალებით მოვერევიო – აბა როგორ, ასე უსინდისოდ აზარალებდნენ. მხარზე გადავიკიდებ მუშკეტს, დამბაჩებს გავირჭობ ქამარში, სავაზნეებს ავავსებ, მახვილს ავლესავ, საზღვარზე დავდგები და ადგილზე მოვკლავ პირველივე ფრანგს, ვისაც რკინის შესაძენად ბელგიაში მიეჩქარება, ვინც საკუთარ ხეირზე ფიქრობს და ჩემსას კი არად აგდებს – კარგი ჭკუის სასწავლებელი იქნებაო მათთვის!

სამყარო „ვარსკვლავური ომების” მიხედვით

ქასს ერ სანსთაინი

მთარგმნელის კომენტარი:
კითხვისას რომ არ წაიბორძიკოთ: პირველ ტრილოგიაში ორიგინალი ტრილოგია იგულისხმება – IV, V, VI ეპიზოდები.
მეორე ტრილოგია I, II, III ეპიზოდებია.
მესამე ტრილოგია, შესაბამისად, საგის დასასრული – VII, VIII, IX ეპიზოდები.

შესავალი

„ვარსკვლავური ომები“ – ესაა ქვიშის მარცვალი, რომელიც მთელ სამყაროს იტევს.

არჩევანის თავისუფლება

„ვარსკვლავური ომები” არჩევანის თავისუფლებას ღაღადებს. როდესაც ადამიანები რამე ხათაბალაში გაეხვევიან ან აღმოჩნდებიან გზის გასაყარზე, სერიალი ამბობს: თქვენ თავისუფალი არჩევანის უფლება გაქვთ. ეს „ვარსკვლავური ომების” ყველაზე მთავარი გაკვეთილია. გმირის მოგზაურობის გზა არჩევანის თავისუფლებაზე გადის. მაშინაც კი, როდესაც ბნელი ჩამოწვება და ოთხივ კუთხით ზღუდეს ეჯახები, ფილმი არჩევანის თავისუფლებაზე ლაპარაკობს – ასეთია ამ საგის შთამაგონებელი ბუნება. სერიალს, აგრეთვე, თან სდევს პატიებისა და მონანიების თემა (ყოველთვის შეგიძლიათ აპატიოთ და ყოველთვის შეგიძლიათ მოინანიოთ).

საკუთარი ცხოვრებისეული გზის პოვნა ყველაზე დიდი თავგადასავალია, რომელიც შეიძლება, გქონდეს. ეს საყოველთაო ჭეშმარიტებაა. შენი შესაძლებლობები უსაზღვროა. შეიძლება არც იცოდე, ხუთი წუთის შემდეგ რას გააკეთებ, მაგრამ გრძნობ, რომ ყველაფერი გამოგივა. ასე იმარჯვებს სიცოცხლის ძალა.
ლოურენს ქასდანი. „ვარსკვლავური ომების“ V, VI და VII ეპიზოდების სცენარისტი

ბევრი ფიქრობს, რომ „ვარსკვლავური ომები” ბედისწერასა და დაუძლეველ წინასწარმეტყველებაზეა. სულაც არა. „მომავლის განჭვრეტა შეუძლებელია” (როგორც იოდა ამბობს). ეს არის „ვარსკვლავური ომების” ფარული გზავნილი. ადამიანის თავისუფლების ქებათა ქება – აი, ამ ფილმის ნამდვილი ჯადოქრობა.

ვარდების რევოლუციის ეკონომიკა

დარონ აჯემოლუ, ჯეიმზ ეი რობინსონი
ვიწრო დერეფანი: სახელმწიფოები, საზოგადოებები და თავისუფლების ბედი, თავი IV[1]

კომუნისტური სისტემის დაშლის შემდეგ საქართველოში თავისუფლების დღეები დადგა. კერძო სექტორიდან ახალ რეალობას საუკეთესოდ აუღო ალღო სატრანსპორტო მომსახურებამ – ე.წ. „მარშრუტკებმა“ (სამარშრუტო ტაქსიმ), რომელიც, ადრინდელ, მკაცრად რეგულირებულ სისტემასთან შედარებით, მგზავრებზე მორგებული და მოქნილი აღმოჩნდა. მაგრამ ედუარდ შევარდნაძის მთავრობამ (მისი ხელისუფლებაში მოსვლაზე მე-3 თავში ვისაუბრეთ) მალევე აჩვენა – რეგულირება მასაც შეეძლო, თან – საკმაოდ მკაცრად.

„მარშრუტკის“ თითოეული მძღოლი დაავალდებულეს, ყოველდღიური სამედიცინო გამოკვლევა გაევლო, იმისთვის, რომ შეემოწმებინათ, ხომ არ იყო ნასვამი ან მაღალი არტერიული წნევა ხომ არ ჰქონდა. მძღოლს, რომელიც ჯანმრთელობის ცნობას ვერ წარადგენდა, ლიცენზიის დაკარგვა ემუქრებოდა. შევარდნაძის ხელისუფლებაში მოსვლის დროს დედაქალაქში ასობით, თუ არა ათასობით „მარშრუტკა“ მოძრაობდა და გადაჰყავდა მგზავრები, მაგრამ მთავრობის ინტერესი მხოლოდ სამარშრუტო ტაქსის მძღოლებით არ შემოიფარგლა. მათ გადაწყვიტეს, რომ ქუჩის მეწვრილმანე მოვაჭრეების ყველა დახლი კონკრეტული არქიტექტურული სტანდარტისთვის დაექვემდებარებინათ. მოვაჭრეებს, მძღოლების მსგავსად, დაუწესეს ლიცენზია, წელიწადში ორჯერ რომ უნდა განეახლებინათ. ეს რეგულაციები მხოლოდ აისბერგის მწვერვალი იყო. ბენზინგასამართ სადგურებს, მაგალითად, განუსაზღვრეს მანძილი, რომლითაც ქუჩის სავალი ნაპირიდან უნდა ყოფილიყვნენ დაშორებული.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: როდის „ჭედავს“ ბაზარი

ართურ ლაფერი

მჯობნის მჯობნი არ დაილევა. ბაზრის შესაძლებლობები და ბაზრის მარცხი
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მეათე

თუ პირველი ლექციიდან მომყვებით, იცით, რომ ძალიან იმედიანად ვუყურებ თავისუფალი ბაზრის უნარს, მოაგვაროს პრობლემები. ცხადია, ბაზრები სრულყოფილი არ არის, მაგრამ განა რა არის უზადო? ამიტომ ყოველთვის გაოცებით შევცქერი სწავლულ ხალხს, რომლებიც იდეალურ მოდელებზე ოცნებობენ, აგებენ ჰიპოთეტურ კოშკებს, სადაც ადამ სმითის უხილავი ხელი ქრება – და ყველაფერს ბიუროკრატების ხელები მართავენ. უშეცდომოდ.

ამ ბოლო თავში განვიხილავთ “ბაზრის მარცხის” ტიპურ მაგალითებს, სახელმძღვანელოებში რომ შეგხვდებათ. როგორც დავრწმუნდებით, ეს კრიტიკა, ხშირად, არარეალურ ვარაუდებზე დგას, ჯეროვნად არ აფასებს კაპიტალიზმის ინოვაციებს რეალურ სამყაროში და მომეტებულ იმედს ამყარებს მხსნელად მოვლენილ პოლიტიკოსთა შესაძლებლობებსა და კეთილშობილებაზე.

რა არის ბაზრის მარცხი

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: მთავრობის ხელი „უხილავი ხელის“ წინააღმდეგ

ართურ ლაფერი

მეწარმეები რეგულატორების წინააღმდეგ. სახელმწიფოს შეტევა ბაზარზე
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მერვე

გამოცდილება ასე გვკარნახობს – როცა გეტყვიან: „ჩვენ მთავრობიდან ვართ და თქვენს დასახმარებლად მოვედით!“ კარგად იცით, რაც უნდა ქნათ – ხელი სტაცოთ თქვენს ფულს და უკანმოუხედავად გაიქცეთ. უსაფრთხოების ხარჯებია, საჰაერო მოძრაობის მართვის მოძველებული აღჭურვილობის განახლებაა, თუ თავს დამტყდარი ქარიშხლის შედეგების აღმოფხვრა, გამოცდილებით ვიცით, მთავრობა გაცილებით მეტ ფულს ხარჯავს იმავე საქმის შესასრულებლად, ვიდრე – კერძო სექტორი. და, როგორც წესი, სამუშაოსაც ნაკლებად ხარისხიანად ასრულებს.

ეს არც ცალკეული შემთხვევაა, არც უბრალოდ – დამთხვევა. ცალსახა მიზეზები გვაქვს, მთავრობის ბაზარში ჩარევის მცდელობას რატომ მოაქვს მეტი არეულობა. ამ გაკვეთილზე მთავრობის წარუმატებლობის თეორიას ჩამოვაყალიბებ მოკლედ და შემდეგ რამდენიმე კონკრეტულ მაგალითს მოვიტან.

რატომ არიან მეწარმეები ბიუროკრატებზე უფრო წარმატებულები

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: ვის ეშინია “სავაჭრო დეფიციტის”

ართურ ლაფერი

ვაჭრობა. ცოდნის ხე ნაყოფით შეიცნობა
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მეექვსე

შედარებითი უპირატესობა და სპეციალიზაცია

წარმოიდგინეთ სამყარო ვაჭრობის გარეშე, სადაც ყველა იძულებულია, თავად დათესოს და მოიწიოს მოსავალი, შეიკეროს ტანსაცმელი, აიშენოს სახლი და (როგორ უცნაურადაც არ უნდა მოგეჩვენოთ) თავად იმკურნალოს, თუ დაჭირდა, გულის ოპერაციაც თავად გაიკეთოს. მაგრამ, როგორც კი გაჩნდება ვაჭრობის შესაძლებლობა, ადამიანები შეძლებენ, დაოსტატდნენ სხვადასხვა ხელობაში. მიმოიხედეთ – ერთნი (ვისაც „სტომატოლოგები“ შევარქვით) არაფერს აკეთებენ იმის გარდა, რომ კბილებს ბურღავენ. სხვები (ჩვენ მათ „ფერმერებს“ ვეძახით) სხვას არას აკეთებენ საკვების მოყვანის გარდა. იმის გამო, რომ ადამიანებს განსხვავებული უნარები აქვთ და მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხე უფრო ხელსაყრელია განსხვავებული წარმოებისთვის, მთლიანი გამომუშავება განუზომლად მეტია, როდესაც ადამიანები სპეციალდებიან, ვიდრე იმ შემთხვევაში, თუკი საკუთარი საჭიროებისთვის აუცილებელი საქონლის დამზადებას თავად შეეცდებიან. შედეგად, ვაჭრობა ცხოვრების დონეს ყველასთვის აუმჯობესებს.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: მთავრობა და კეთილდღეობა

ართურ ლაფერი

მთავრობა და კეთილდღეობა. თავისუფალი ბაზრის ინსტიტუტები
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მესამე

ინსტიტუტების მნიშვნელობა

ქვეყნების განსხვავებულ ეკონომიკურ განვითარებას ბევრი ხსნის ისეთი ფაქტორებით, როგორიცაა: ბუნებრივი რესურსები, კლიმატი, განათლება, კულტურა, კოლონიალიზმი ან უბრალოდ – ბრმა იღბალი. ეს თითოეული, რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია, მაგრამ მრავალი ეკონომისტი მიიჩნევს, რომ ეკონომიკური წარმატების ასახსნელად განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ინსტიტუტები. მაგალითად, სსრკ ბუნებრივი რესურსებით განუზომლად მდიდარი იყო, ვიდრე – ჰონგ კონგი, მაგრამ საბჭოთა ხალხი პურის რიგებში იდგა, როდესაც ჰონგ კონგი წამყვან ეკონომიკურ ძალას წარმოადგენდა. შეგვიძლია, აღმოსავლეთ და დასავლეთ გერმანია ან ჩრდილოეთ და სამხრეთ კორეა შევადაროთ ერთმანეთს – ნათელი მაგალითი მართული მაკროეკონომიკური ექსპერიმენტის შესასწავლად.

უდავოა – ინსტიტუტები მნიშვნელოვანია. როგორც წესი, ქვეყნებში, სადაც კერძო საკუთრების უფლებები დაცულია და კანონის უზენაესობაა, ერთ სულ მოსახლეზე უფრო მაღალი შემოსავალი და უფრო სწრაფი ეკონომიკური ზრდა გვაქვს. ეს ემპირიული დაკვირვებაა, რომლის უარყოფა შეუძლებელია. ამ გაკვეთილში ჩვენ განვმარტავთ, რომ ამგვარი კორელაცია არ არის შემთხვევითი: კონკრეტული მიზეზები გვაქვს, რის გამოც თავისუფალი კერძო ბაზრები მუშაობს არა მხოლოდ ქაღალდზე, არამედ – რეალურ ცხოვრებაშიც.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: რა ღირს?

ართურ ლაფერი

რა არის ფასი? საქონლის ღირებულება
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მეორე

1950-იანი წლების ბოლოს, Ford Motor Company-მ 400 მილიონი დოლარი დაახარჯა ახალ მოდელს, Ford Edsel-ს. ორი წლის განმავლობაში აწარმოებდა ავტომობილს გამორჩეული, იოლად ამოსაცნობი დიზაინით, სანამ მესამე და უკანასკნელ წელს სრულიად ნათელი არ გახდა – Edsel კოლოსალური ჩავარდნა იყო, იმ წელს სულ რამდენიმე Edsel აწარმოვეს. ამ ავტომობილის განვითარებისა და წარმოების მიმდინარე ხარჯები ბევრად აღემატებოდა მის ღირებულებას.

ამ ამბისგან ძალიან განსხვავებულია თოჯინის, სახელად Cabbage Patch ისტორია. მის გამოჩენას 1980-იანი წლების დასაწყისში არნახული აჟიოტაჟი მოჰყვა – მშობლები მაღაზიის კარის გაღებამდე რამდენიმე საათით ადრე იკავებდნენ რიგს, ეს სათამაშო რომ წაეღოთ შვილებისთვის. ხანდახან ჩხუბიც იწყებოდა და მყიდველები მუჯლუგუნებით მიიკვლევდნენ დახლებისკენ გზას. ზოგი მზად იყო, მაღაზიის თავდაპირველ ფასზე ასჯერ მეტი გადაეხადა, ოღონდ თოჯინის გარეშე არ დარჩენილიყო. ცხადია, Cabbage Patch-ის ღირებულება მათთვის გაცილებით აღემატებოდა წარმოების ხარჯსაც და საცალო გასაყიდ ფასსაც.

რატომ იყო ავტომობილი ასეთი უღირალი და თოჯინა ასეთი ღირებული? რა ძალით? იმავე ძალით, რის გამოც ძვირდება ფირფიცარი, აკუმულატორი და პური, როდესაც ქალაქი მოსალოდნელ ქარიშხალს ელის. რა უნდა ისწავლონ კანონმდებლებმა ამ ფენომენისგან? ამისთვის ეკონომისტებს უნდა მოუსმინონ.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: რა არის ეკონომიკა?

ართურ ლაფერი

დაარღვიე თუკი თავი მოგბეზრებია. ეკონომიკის შეუვალი კანონები
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი პირველი

ართურ ლაფერმა Texas Public Policy Foundation-ის თხოვნით მოამზადა მოკლე სალექციო კურსი ეკონომიკაში სერიით “იაზროვნე ეკონომიკურად” (Thinking Economically). ის 10 გაკვეთილისგან შედგება და ეკონომიკის სხვადასხვა, უმნიშვნელოვანეს საკითხს მიმოიხილავს. სათაური, სავარაუდოდ, ეხმაურება და პატივს მიაგებს ფოლ ჰეინეს არაჩვეულებრივ წიგნს “აზროვნების ეკონომიკური წესი”.

რა არის ეკონომიკა?

ეკონომიკა არის მეცნიერების დარგი, რომელიც სწავლობს ადამიანთა ქცევის ცვლილებას ბედნიერების (როგორც ისინი თავად განსაზღვრავენ ბედნიერებას) მოპოვების მიზნით, იმის გათვალისწინებით, რომ ადამიანებს არ შეუძლიათ, მიიღონ ყველაფერი, რაც სურთ. ფსიქოლოგიისგან განსხვავებით, ეკონომიკა არ ცდილობს ინდივიდთა გემოვნების ახსნას, ის ადამიანთა სურვილებს უბრალოდ იღებს, როგორც არსებულ ათვლის წერტილს. ეკონომისტს არ სჭირდება იმის ცოდნა, რატომ იქცევიან ინდივიდები ისე, როგორც იქცევიან – მთავარია, იცოდეს – ადამიანი ყოველთვის ცდილობს მისი ცხოვრების გაუმჯობესებას.

ერთი შეხედვით, ეს ძალიან ვიწრო სფეროა, მაგრამ, სინამდვილეში, ეკონომიკის კვლევის საგანი საკმაოდ ფართოა, ამასთან, სოციალურ მეცნიერებებს შორის, ეკონომიკური კანონები ერთ-ერთი ყველაზე მძლავრია და, ნამდვილად, ყველაზე მნიშვნელოვანი! პროფესიონალი ეკონომისტები, სხვა მკვლევართა მსგავსად, ემპირიულ მონაცემებს კონკრეტული თეორიების შესამოწმებლად იყენებენ, მაგრამ ფუნდამენტური ეკონომიკური კანონები საგანგებო ფორმით კოდირებული საღი აზრია, სხვა არაფერი. გაგიკვირდება ზოგჯერ, სამყაროს მოწყობის შესახებ შეხედულებების ანალიზით, რამხელა ცოდნის მიღება შეგვიძლია.