ვარდების რევოლუციის ეკონომიკა

დარონ აჯემოლუ, ჯეიმზ ეი რობინსონი
ვიწრო დერეფანი: სახელმწიფოები, საზოგადოებები და თავისუფლების ბედი, თავი IV[1]

კომუნისტური სისტემის დაშლის შემდეგ საქართველოში თავისუფლების დღეები დადგა. კერძო სექტორიდან ახალ რეალობას საუკეთესოდ აუღო ალღო სატრანსპორტო მომსახურებამ – ე.წ. „მარშრუტკებმა“ (სამარშრუტო ტაქსიმ), რომელიც, ადრინდელ, მკაცრად რეგულირებულ სისტემასთან შედარებით, მგზავრებზე მორგებული და მოქნილი აღმოჩნდა. მაგრამ ედუარდ შევარდნაძის მთავრობამ (მისი ხელისუფლებაში მოსვლაზე მე-3 თავში ვისაუბრეთ) მალევე აჩვენა – რეგულირება მასაც შეეძლო, თან – საკმაოდ მკაცრად.

„მარშრუტკის“ თითოეული მძღოლი დაავალდებულეს, ყოველდღიური სამედიცინო გამოკვლევა გაევლო, იმისთვის, რომ შეემოწმებინათ, ხომ არ იყო ნასვამი ან მაღალი არტერიული წნევა ხომ არ ჰქონდა. მძღოლს, რომელიც ჯანმრთელობის ცნობას ვერ წარადგენდა, ლიცენზიის დაკარგვა ემუქრებოდა. შევარდნაძის ხელისუფლებაში მოსვლის დროს დედაქალაქში ასობით, თუ არა ათასობით „მარშრუტკა“ მოძრაობდა და გადაჰყავდა მგზავრები, მაგრამ მთავრობის ინტერესი მხოლოდ სამარშრუტო ტაქსის მძღოლებით არ შემოიფარგლა. მათ გადაწყვიტეს, რომ ქუჩის მეწვრილმანე მოვაჭრეების ყველა დახლი კონკრეტული არქიტექტურული სტანდარტისთვის დაექვემდებარებინათ. მოვაჭრეებს, მძღოლების მსგავსად, დაუწესეს ლიცენზია, წელიწადში ორჯერ რომ უნდა განეახლებინათ. ეს რეგულაციები მხოლოდ აისბერგის მწვერვალი იყო. ბენზინგასამართ სადგურებს, მაგალითად, განუსაზღვრეს მანძილი, რომლითაც ქუჩის სავალი ნაპირიდან უნდა ყოფილიყვნენ დაშორებული.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: როდის „ჭედავს“ ბაზარი

ართურ ლაფერი

მჯობნის მჯობნი არ დაილევა. ბაზრის შესაძლებლობები და ბაზრის მარცხი
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მეათე

თუ პირველი ლექციიდან მომყვებით, იცით, რომ ძალიან იმედიანად ვუყურებ თავისუფალი ბაზრის უნარს, მოაგვაროს პრობლემები. ცხადია, ბაზრები სრულყოფილი არ არის, მაგრამ განა რა არის უზადო? ამიტომ ყოველთვის გაოცებით შევცქერი სწავლულ ხალხს, რომლებიც იდეალურ მოდელებზე ოცნებობენ, აგებენ ჰიპოთეტურ კოშკებს, სადაც ადამ სმითის უხილავი ხელი ქრება – და ყველაფერს ბიუროკრატების ხელები მართავენ. უშეცდომოდ.

ამ ბოლო თავში განვიხილავთ “ბაზრის მარცხის” ტიპურ მაგალითებს, სახელმძღვანელოებში რომ შეგხვდებათ. როგორც დავრწმუნდებით, ეს კრიტიკა, ხშირად, არარეალურ ვარაუდებზე დგას, ჯეროვნად არ აფასებს კაპიტალიზმის ინოვაციებს რეალურ სამყაროში და მომეტებულ იმედს ამყარებს მხსნელად მოვლენილ პოლიტიკოსთა შესაძლებლობებსა და კეთილშობილებაზე.

რა არის ბაზრის მარცხი

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: მთავრობის ხელი „უხილავი ხელის“ წინააღმდეგ

ართურ ლაფერი

მეწარმეები რეგულატორების წინააღმდეგ. სახელმწიფოს შეტევა ბაზარზე
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მერვე

გამოცდილება ასე გვკარნახობს – როცა გეტყვიან: „ჩვენ მთავრობიდან ვართ და თქვენს დასახმარებლად მოვედით!“ კარგად იცით, რაც უნდა ქნათ – ხელი სტაცოთ თქვენს ფულს და უკანმოუხედავად გაიქცეთ. უსაფრთხოების ხარჯებია, საჰაერო მოძრაობის მართვის მოძველებული აღჭურვილობის განახლებაა, თუ თავს დამტყდარი ქარიშხლის შედეგების აღმოფხვრა, გამოცდილებით ვიცით, მთავრობა გაცილებით მეტ ფულს ხარჯავს იმავე საქმის შესასრულებლად, ვიდრე – კერძო სექტორი. და, როგორც წესი, სამუშაოსაც ნაკლებად ხარისხიანად ასრულებს.

ეს არც ცალკეული შემთხვევაა, არც უბრალოდ – დამთხვევა. ცალსახა მიზეზები გვაქვს, მთავრობის ბაზარში ჩარევის მცდელობას რატომ მოაქვს მეტი არეულობა. ამ გაკვეთილზე მთავრობის წარუმატებლობის თეორიას ჩამოვაყალიბებ მოკლედ და შემდეგ რამდენიმე კონკრეტულ მაგალითს მოვიტან.

რატომ არიან მეწარმეები ბიუროკრატებზე უფრო წარმატებულები

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: ვის ეშინია “სავაჭრო დეფიციტის”

ართურ ლაფერი

ვაჭრობა. ცოდნის ხე ნაყოფით შეიცნობა
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მეექვსე

შედარებითი უპირატესობა და სპეციალიზაცია

წარმოიდგინეთ სამყარო ვაჭრობის გარეშე, სადაც ყველა იძულებულია, თავად დათესოს და მოიწიოს მოსავალი, შეიკეროს ტანსაცმელი, აიშენოს სახლი და (როგორ უცნაურადაც არ უნდა მოგეჩვენოთ) თავად იმკურნალოს, თუ დაჭირდა, გულის ოპერაციაც თავად გაიკეთოს. მაგრამ, როგორც კი გაჩნდება ვაჭრობის შესაძლებლობა, ადამიანები შეძლებენ, დაოსტატდნენ სხვადასხვა ხელობაში. მიმოიხედეთ – ერთნი (ვისაც „სტომატოლოგები“ შევარქვით) არაფერს აკეთებენ იმის გარდა, რომ კბილებს ბურღავენ. სხვები (ჩვენ მათ „ფერმერებს“ ვეძახით) სხვას არას აკეთებენ საკვების მოყვანის გარდა. იმის გამო, რომ ადამიანებს განსხვავებული უნარები აქვთ და მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხე უფრო ხელსაყრელია განსხვავებული წარმოებისთვის, მთლიანი გამომუშავება განუზომლად მეტია, როდესაც ადამიანები სპეციალდებიან, ვიდრე იმ შემთხვევაში, თუკი საკუთარი საჭიროებისთვის აუცილებელი საქონლის დამზადებას თავად შეეცდებიან. შედეგად, ვაჭრობა ცხოვრების დონეს ყველასთვის აუმჯობესებს.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: როგორ იქმნება და უფასურდება ფული

ართურ ლაფერი

ფული დედამიწას ატრიალებს[1], ფულს კი Fed ქმნის
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მეხუთე

როგორ ქმნის ფედერალური სარეზერვო სისტემა (Fed) ფულს

ჩვენი სათქმელი ბევრად იოლი იქნებოდა, ფრაქციული სარეზერვო საბანკო სისტემა[2] რომ არ არსებობდეს, ან, კიდევ უკეთესი, თუკი ანგარიშსწორებას ყველანი მხოლოდ ნაღდი ფულით განახორციელებენ, მაგრამ სამყარო სხვაგვარადაა მოწყობილი. იმისათვის რომ გავიგოთ, როგორ ქმნის Fed ფულს, ჯერ ამ ინსტიტუტის მოწყობა უნდა ვნახოთ.

ამერიკის შეერთებულ შტატებში ბანკებს რეზერვების შენახვა ევალებათ, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათი კლიენტების ანგარიშებზე დაცული თანხის გარკვეული ნაწილი ხელუხლებელი სახით უნდა გადადონ. ამ რეზერვს შეიძლება შეადგენდეს ნაღდი ფული ან ბანკის დეპოზიტი ფედერალურ სარეზერვო სისტემაში. მაგალითად, თუ კონკრეტულ ბანკში კლიენტებს აქვთ 1,000 ანგარიში და საშუალო ბალანსი მათზე 500 აშშ დოლარია, მაშინ ბანკის მთლიანი დეპოზიტები იქნება $500,000. თუ Fed 10%-ის ოდენობის სარეზერვო მოთხოვნას დაადგენს, მაშინ ამ ერთმა ბანკმა $50,000 ტოლი რეზერვები უნდა შეინახოს. შესაძლოა, ბანკს საკუთარ საცავში ჰქონდეს 40,000 დოლარი ნაღდი ფულით და 10,000 დოლარის დეპოზიტი Fed-ში.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: მთავრობა და კეთილდღეობა

ართურ ლაფერი

მთავრობა და კეთილდღეობა. თავისუფალი ბაზრის ინსტიტუტები
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მესამე

ინსტიტუტების მნიშვნელობა

ქვეყნების განსხვავებულ ეკონომიკურ განვითარებას ბევრი ხსნის ისეთი ფაქტორებით, როგორიცაა: ბუნებრივი რესურსები, კლიმატი, განათლება, კულტურა, კოლონიალიზმი ან უბრალოდ – ბრმა იღბალი. ეს თითოეული, რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია, მაგრამ მრავალი ეკონომისტი მიიჩნევს, რომ ეკონომიკური წარმატების ასახსნელად განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ინსტიტუტები. მაგალითად, სსრკ ბუნებრივი რესურსებით განუზომლად მდიდარი იყო, ვიდრე – ჰონგ კონგი, მაგრამ საბჭოთა ხალხი პურის რიგებში იდგა, როდესაც ჰონგ კონგი წამყვან ეკონომიკურ ძალას წარმოადგენდა. შეგვიძლია, აღმოსავლეთ და დასავლეთ გერმანია ან ჩრდილოეთ და სამხრეთ კორეა შევადაროთ ერთმანეთს – ნათელი მაგალითი მართული მაკროეკონომიკური ექსპერიმენტის შესასწავლად.

უდავოა – ინსტიტუტები მნიშვნელოვანია. როგორც წესი, ქვეყნებში, სადაც კერძო საკუთრების უფლებები დაცულია და კანონის უზენაესობაა, ერთ სულ მოსახლეზე უფრო მაღალი შემოსავალი და უფრო სწრაფი ეკონომიკური ზრდა გვაქვს. ეს ემპირიული დაკვირვებაა, რომლის უარყოფა შეუძლებელია. ამ გაკვეთილში ჩვენ განვმარტავთ, რომ ამგვარი კორელაცია არ არის შემთხვევითი: კონკრეტული მიზეზები გვაქვს, რის გამოც თავისუფალი კერძო ბაზრები მუშაობს არა მხოლოდ ქაღალდზე, არამედ – რეალურ ცხოვრებაშიც.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: რა ღირს?

ართურ ლაფერი

რა არის ფასი? საქონლის ღირებულება
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი მეორე

1950-იანი წლების ბოლოს, Ford Motor Company-მ 400 მილიონი დოლარი დაახარჯა ახალ მოდელს, Ford Edsel-ს. ორი წლის განმავლობაში აწარმოებდა ავტომობილს გამორჩეული, იოლად ამოსაცნობი დიზაინით, სანამ მესამე და უკანასკნელ წელს სრულიად ნათელი არ გახდა – Edsel კოლოსალური ჩავარდნა იყო, იმ წელს სულ რამდენიმე Edsel აწარმოვეს. ამ ავტომობილის განვითარებისა და წარმოების მიმდინარე ხარჯები ბევრად აღემატებოდა მის ღირებულებას.

ამ ამბისგან ძალიან განსხვავებულია თოჯინის, სახელად Cabbage Patch ისტორია. მის გამოჩენას 1980-იანი წლების დასაწყისში არნახული აჟიოტაჟი მოჰყვა – მშობლები მაღაზიის კარის გაღებამდე რამდენიმე საათით ადრე იკავებდნენ რიგს, ეს სათამაშო რომ წაეღოთ შვილებისთვის. ხანდახან ჩხუბიც იწყებოდა და მყიდველები მუჯლუგუნებით მიიკვლევდნენ დახლებისკენ გზას. ზოგი მზად იყო, მაღაზიის თავდაპირველ ფასზე ასჯერ მეტი გადაეხადა, ოღონდ თოჯინის გარეშე არ დარჩენილიყო. ცხადია, Cabbage Patch-ის ღირებულება მათთვის გაცილებით აღემატებოდა წარმოების ხარჯსაც და საცალო გასაყიდ ფასსაც.

რატომ იყო ავტომობილი ასეთი უღირალი და თოჯინა ასეთი ღირებული? რა ძალით? იმავე ძალით, რის გამოც ძვირდება ფირფიცარი, აკუმულატორი და პური, როდესაც ქალაქი მოსალოდნელ ქარიშხალს ელის. რა უნდა ისწავლონ კანონმდებლებმა ამ ფენომენისგან? ამისთვის ეკონომისტებს უნდა მოუსმინონ.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: რა არის ეკონომიკა?

ართურ ლაფერი

დაარღვიე თუკი თავი მოგბეზრებია. ეკონომიკის შეუვალი კანონები
იაზროვნე ეკონომიკურად – გაკვეთილი პირველი

ართურ ლაფერმა Texas Public Policy Foundation-ის თხოვნით მოამზადა მოკლე სალექციო კურსი ეკონომიკაში სერიით “იაზროვნე ეკონომიკურად” (Thinking Economically). ის 10 გაკვეთილისგან შედგება და ეკონომიკის სხვადასხვა, უმნიშვნელოვანეს საკითხს მიმოიხილავს. სათაური, სავარაუდოდ, ეხმაურება და პატივს მიაგებს ფოლ ჰეინეს არაჩვეულებრივ წიგნს “აზროვნების ეკონომიკური წესი”.

რა არის ეკონომიკა?

ეკონომიკა არის მეცნიერების დარგი, რომელიც სწავლობს ადამიანთა ქცევის ცვლილებას ბედნიერების (როგორც ისინი თავად განსაზღვრავენ ბედნიერებას) მოპოვების მიზნით, იმის გათვალისწინებით, რომ ადამიანებს არ შეუძლიათ, მიიღონ ყველაფერი, რაც სურთ. ფსიქოლოგიისგან განსხვავებით, ეკონომიკა არ ცდილობს ინდივიდთა გემოვნების ახსნას, ის ადამიანთა სურვილებს უბრალოდ იღებს, როგორც არსებულ ათვლის წერტილს. ეკონომისტს არ სჭირდება იმის ცოდნა, რატომ იქცევიან ინდივიდები ისე, როგორც იქცევიან – მთავარია, იცოდეს – ადამიანი ყოველთვის ცდილობს მისი ცხოვრების გაუმჯობესებას.

ერთი შეხედვით, ეს ძალიან ვიწრო სფეროა, მაგრამ, სინამდვილეში, ეკონომიკის კვლევის საგანი საკმაოდ ფართოა, ამასთან, სოციალურ მეცნიერებებს შორის, ეკონომიკური კანონები ერთ-ერთი ყველაზე მძლავრია და, ნამდვილად, ყველაზე მნიშვნელოვანი! პროფესიონალი ეკონომისტები, სხვა მკვლევართა მსგავსად, ემპირიულ მონაცემებს კონკრეტული თეორიების შესამოწმებლად იყენებენ, მაგრამ ფუნდამენტური ეკონომიკური კანონები საგანგებო ფორმით კოდირებული საღი აზრია, სხვა არაფერი. გაგიკვირდება ზოგჯერ, სამყაროს მოწყობის შესახებ შეხედულებების ანალიზით, რამხელა ცოდნის მიღება შეგვიძლია.

ევროპის კელტი ვეფხვი – ირლანდია

ართურ ლაფერი, სთივენ მური, დითერ ჯეი თანასი

სოციალიზმს – არა, ლაფერის მრუდს – კი
კეთილდღეობის დასასრული: როგორ დაღუპავს მაღალი გადასახადები ეკონომიკას, თავი 9

“ირლანდიური სასწაული”

რეიგანის რევოლუციის შემდეგ, მიწოდების ეკონომიკის ბოლო დროის ყველაზე წარმატებული ისტორია ირლანდიის ეკონომიკური სასწაულია. ირლანდია მიწოდების მხარეს მაშინ გადავიდა, როცა დაცემული იყო და, როგორც ჩანს, უშედეგოდ სცადა ყველა სხვა ალტერნატივა.

ნახევარი საუკუნის წინ ირლანდიელები მიახლოებით 8 მილიონი იყვნენ, მაგრამ 1980 წლისთვის ირლანდიის მოსახლეობა 5 მილიონამდე შემცირდა (მათგან 4 მილიონი ცხოვრობდა ირლანდიის რესპუბლიკაში), ამერიკელ ირლანდიელთა რაოდენობა რამდენიმეჯერ აღემატებოდა უშუალოდ ირლანდიის მცხოვრებთ. 1960-იან, 1970-იან და 1980-იან წლებში ირლანდია „საყოველთაო კეთილდღეობის“ სახელმწიფოდ[1] იქცა, მაღალი გადასახადებით, უხვი შეღავათებით უმუშევართათვის და მრეწველობით, რომელიც სულს ღაფავდა. არის ასეთი ფილმი „ვალდებულებები“[2] ირლანდიურ როკ ჯგუფზე, რომლის რამდენიმე წევრი მთავრობისგან სოციალურ დახმარებას იღებს. „მუშაობას ეს არა სჯობს?”, – ამბობს ერთ-ერთი მათგანი, როდესაც ჰკითხავენ, თუ რატომ დგას ყოველთვიური დახმარების გრძელ რიგში. რეალურ ცხოვრებაშიც ასე იყო და ირლანდიის მშპ კი ამ დროს მცირდებოდა.

ყველაფერი შეიცვალა 1990-იან წლებში. სოციალური დახმარებების სისტემის რეფორმა; სახელმწიფო საწარმოების პრივატიზაცია და, რაც მთავარია, კორპორატიული საშემოსავლო გადასახადის განაკვეთის შემცირება 48 პროცენტიდან 12,5 პროცენტამდე – ის არამხოლოდ ყველაზე დაბალი იყო ევროლენდში, არამედ კონტინენტზე საშუალო განაკვეთის მხოლოდ მესამედს შეადგენდა.