10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: რა ღირს?

ართურ ლაფერი

რა არის ფასი? საქონლის ღირებულება
იაზროვნე ეკონომიურად – გაკვეთილი მეორე

1950-იანი წლების ბოლოს, Ford Motor Company-მ 400 მილიონი დოლარი დაახარჯა ახალ მოდელს, Ford Edsel-ს. ორი წლის განმავლობაში აწარმოებდა ავტომობილს გამორჩეული, იოლად ამოსაცნობი დიზაინით, სანამ მესამე და უკანასკნელ წელს სრულიად ნათელი არ გახდა – Edsel კოლოსალური ჩავარდნა იყო, იმ წელს სულ რამდენიმე Edsel აწარმოვეს. ამ ავტომობილის განვითარებისა და წარმოების მიმდინარე ხარჯები ბევრად აღემატებოდა მის ღირებულებას.

ამ ამბისგან ძალიან განსხვავებულია თოჯინას, სახელად Cabbage Patch ისტორია. მის გამოჩენას 1980-იანი წლების დასაწყისში არნახული აჟიოტაჟი მოჰყვა – მშობლები მაღაზიის კარის გაღებამდე რამდენიმე საათით ადრე იკავებდნენ რიგს, ეს სათამაშო რომ წაეღოთ შვილებისთვის. ხანდახან ჩხუბიც იწყებოდა და მყიდველები მუჯლუგუნებით მიიკვლევდნენ დახლებისკენ გზას. ზოგი მზად იყო, მაღაზიის თავდაპირველ ფასზე ასჯერ მეტი გადაეხადა, ოღონდ თოჯინის გარეშე არ დარჩენილიყო. ცხადია, Cabbage Patch-ის ღირებულება მათთვის გაცილებით აღემატებოდა წარმოების ხარჯსაც და საცალო გასაყიდ ფასსაც.

რატომ იყო ავტომობილი ასეთი უღირალი და თოჯინა ასეთი ღირებული? რა ძალით? იმავე ძალით, რის გამოც ძვირდება ფირფიცარი, აკუმულატორი და პური, როდესაც ქალაქი მოსალოდნელ ქარიშხალს ელის. რა უნდა ისწავლონ კანონმდებლებმა ამ ფენომენისგან? ამისთვის ეკონომისტებს უნდა მოუსმინონ.

10 გაკვეთილი ეკონომიკაში: რა არის ეკონომიკა?

ართურ ლაფერი

დაარღვიე თუკი თავი მოგბეზრებია. ეკონომიკის შეუვალი კანონები
იაზროვნე ეკონომიურად – გაკვეთილი პირველი

ართურ ლაფერმა Texas Public Policy Foundation-ის თხოვნით მოამზადა მოკლე სალექციო კურსი ეკონომიკაში სერიით “იაზროვნე ეკონომიკურად” (Thinking Economically). ის 10 გაკვეთილისგან შედგება და ეკონომიკის სხვადასხვა, უმნიშვნელოვანეს საკითხს მიმოიხილავს. სათაური, სავარაუდოდ, ეხმაურება და პატივს მიაგებს ფოლ ჰეინეს არაჩვეულებრივ წიგნს “აზროვნების ეკონომიკური წესი”.

რა არის ეკონომიკა?

ეკონომიკა არის მეცნიერების დარგი, რომელიც სწავლობს ადამიანთა ქცევის ცვლილებას ბედნიერების (როგორც ისინი თავად განსაზღვრავენ ბედნიერებას) მოპოვების მიზნით, იმის გათვალისწინებით, რომ ადამიანებს არ შეუძლიათ, მიიღონ ყველაფერი, რაც სურთ. ფსიქოლოგიისგან განსხვავებით, ეკონომიკა არ ცდილობს ინდივიდთა გემოვნების ახსნას, ის ადამიანთა სურვილებს უბრალოდ იღებს, როგორც არსებულ ათვლის წერტილს. ეკონომისტს არ სჭირდება იმის ცოდნა, რატომ იქცევიან ინდივიდები ისე, როგორც იქცევიან – მთავარია, იცოდეს – ადამიანი ყოველთვის ცდილობს მისი ცხოვრების გაუმჯობესებას.

ერთი შეხედვით, ეს ძალიან ვიწრო სფეროა, მაგრამ, სინამდვილეში, ეკონომიკის კვლევის საგანი საკმაოდ ფართოა, ამასთან, სოციალურ მეცნიერებებს შორის, ეკონომიკური კანონები ერთ-ერთი ყველაზე მძლავრია და, ნამდვილად, ყველაზე მნიშვნელოვანი! პროფესიონალი ეკონომისტები, სხვა მკვლევართა მსგავსად, ემპირიულ მონაცემებს კონკრეტული თეორიების შესამოწმებლად იყენებენ, მაგრამ ფუნდამენტური ეკონომიკური კანონები საგანგებო ფორმით კოდირებული საღი აზრია, სხვა არაფერი. გაგიკვირდება ზოგჯერ, სამყაროს მოწყობის შესახებ შეხედულებების ანალიზით, რამხელა ცოდნის მიღება შეგვიძლია.

ევროპის კელტი ვეფხვი – ირლანდია

ართურ ლაფერი, სთივენ მური, დითერ ჯეი თანასი

სოციალიზმს – არა, ლაფერის მრუდს – კი
კეთილდღეობის დასასრული: როგორ დაღუპავს მაღალი გადასახადები ეკონომიკას, თავი 9

“ირლანდიური სასწაული”

რეიგანის რევოლუციის შემდეგ, მიწოდების ეკონომიკის ბოლო დროის ყველაზე წარმატებული ისტორია ირლანდიის ეკონომიკური სასწაულია. ირლანდია მიწოდების მხარეს მაშინ გადავიდა, როცა დაცემული იყო და, როგორც ჩანს, უშედეგოდ სცადა ყველა სხვა ალტერნატივა.

ნახევარი საუკუნის წინ ირლანდიელები მიახლოებით 8 მილიონი იყვნენ, მაგრამ 1980 წლისთვის ირლანდიის მოსახლეობა 5 მილიონამდე შემცირდა (მათგან 4 მილიონი ცხოვრობდა ირლანდიის რესპუბლიკაში), ამერიკელ ირლანდიელთა რაოდენობა რამდენიმეჯერ აღემატებოდა უშუალოდ ირლანდიის მცხოვრებთ. 1960-იან, 1970-იან და 1980-იან წლებში ირლანდია „საყოველთაო კეთილდღეობის“ სახელმწიფოდ[1] იქცა, მაღალი გადასახადებით, უხვი შეღავათებით უმუშევართათვის და მრეწველობით, რომელიც სულს ღაფავდა. არის ასეთი ფილმი „ვალდებულებები“[2] ირლანდიურ როკ ჯგუფზე, რომლის რამდენიმე წევრი მთავრობისგან სოციალურ დახმარებას იღებს. „მუშაობას ეს არა სჯობს?”, – ამბობს ერთ-ერთი მათგანი, როდესაც ჰკითხავენ, თუ რატომ დგას ყოველთვიური დახმარების გრძელ რიგში. რეალურ ცხოვრებაშიც ასე იყო და ირლანდიის მშპ კი ამ დროს მცირდებოდა.

ყველაფერი შეიცვალა 1990-იან წლებში. სოციალური დახმარებების სისტემის რეფორმა; სახელმწიფო საწარმოების პრივატიზაცია და, რაც მთავარია, კორპორატიული საშემოსავლო გადასახადის განაკვეთის შემცირება 48 პროცენტიდან 12,5 პროცენტამდე – ის არამხოლოდ ყველაზე დაბალი იყო ევროლენდში, არამედ კონტინენტზე საშუალო განაკვეთის მხოლოდ მესამედს შეადგენდა.

მიწოდების ეკონომიკის ანი და ბანი

ართურ ლაფერი, სთივენ მური, დითერ ჯეი თანასი

როგორ შეცვალა სამყარო ხელსახოცმა: ლაფერის მრუდი
კეთილდღეობის დასასრული: როგორ დაღუპავს ეკონომიკას მაღალი გადასახადები (თუკი ამის ნებას მივცემთ), თავი 2

მიწოდების ეკონომიკის ანი და ბანი

რა თქმა უნდა, მიწოდების ეკონომიკის სკოლა უფრო მეტ საკითხს მიმოიხილავს, ვიდრე მხოლოდ მაღალი საგადასახადო განაკვეთების მავნე ზემოქმედებაა, რასაც ლაფერის მრუდი ასახავს. მემარცხენეებს გამორჩეულად უყვართ მიწოდების ეკონომისტების პაროდიულად წარმოსახვა, თითქოს მათ სჯეროდეთ, რომ „გადასახადების შემცირება მსოფლიოში ყველა პრობლემის გადაწყვეტაა“. ეს, რა თქმა უნდა, არასწორია. გადასახადები მართლაც მნიშვნელოვანია, მაგრამ ჩვენი სკოლის ფოკუსშია წარმოებული საქონლისა და მომსახურების მიწოდების წახალისება ყველანაირი გზით (და დაბრკოლებების გაუქმებით).

მიწოდების თეორია გადასახადების შემცირებასთან ერთად სხვა, აუცილებლად გასატარებელ ღონისძიებებსაც ეფუძნება:

• თავისუფალი ვაჭრობა.
• სტაბილური ფასები და მყარი ფულადი ერთეული[1].
• მრეწველობის მსუბუქი და ეფექტური რეგულირება.
• სოციალური უზრუნველყოფის სისტემის რეფორმა შრომის წახალისების მიზნით.
• ღია/ლიბერალური საიმიგრაციო პოლიტიკა.
• ნაკლებად ძვირი და უფრო ეფექტური მთავრობა.

კეთილდღეობის ოთხი მკვლელი

ართურ ლაფერი, სთივენ მური, დითერ ჯეი თანასი

მოახლოებული ეკონომიკური ქარიშხალი
კეთილდღეობის დასასრული: როგორ დაღუპავს ეკონომიკას მაღალი გადასახადები (თუკი ამის ნებას მივცემთ), თავი 1

კეთილდღეობის ოთხი მკვლელი

1930-იან და 1970-იან წლებში აშშ-ს ეკონომიკაში ოთხი საშიში მკვლელი გამოჩნდა და კეთილდღეობასა და მზარდ ბაზრებს დაემუქრა.

ესენია:

• სავაჭრო პროტექციონიზმი.
• გადასახადებისა და გაუმაძღარი სახელმწიფო ხარჯების ზრდა.
• ახალი რეგულაციები და სახელმწიფოს მზარდი ჩარევა ეკონომიკაში.
• მონეტარული პოლიტიკის შეცდომები.

რას მივიღებთ მცდარი პოლიტიკის შედეგად? ისევ და ისევ 70-იან წლებს, რაც, მგონი, კარგი ჭკუის მასწავლებელი უნდა ყოფილიყო. გვქონდა ფასების ზრდის ათწლეული, რაც 5 პროცენტით დაიწყო, შემდეგ გაგრძელდა 6 პროცენტით, შემდეგ – 9 პროცენტით, შემდეგ – 11 პროცენტით, სანამ ჯიმი ქართერმა მმართველობის ბოლო თვეები 14 პროცენტიანი ინფლაციის მაჩვენებლით არ დაასრულა. როდესაც 1970-იანი წლების ბოლოს პროფკავშირებმა სამწლიანი ხელშეკრულება გაიფორმეს, რომელიც ხელფასების 30 პროცენტით ზრდას ითვალისწინებდა, შრომისმოყვარე მუშებმა აღმოაჩინეს, რომ მოტყუვდნენ: შემოსავლის მატება ფასების პანიკურად სწრაფ ზრდას ვერ მიჰყვებოდა. ოჯახები, დიდი დეპრესიის შემდეგ, რეალური შემოსავლების ყველაზე დიდი ვარდნის მოწმენი გახდნენ. საშუალოსტატისტიკურმა ოჯახმა, მაღალი უმუშევრობისა და მაღალი ინფლაციის გამო, დაკარგა თითქმის $3000 შემოსავალი (დღევანდელ დოლარში).

ლაფერის მრუდის 6 გაკვეთილი

ართურ ლაფერი, სთივენ მური, დითერ ჯეი თანასი

როგორ შეცვალა სამყარო ხელსახოცმა: ლაფერის მრუდი
კეთილდღეობის დასასრული: როგორ დაღუპავს ეკონომიკას მაღალი გადასახადები (თუკი ამის ნებას მივცემთ), თავი 2

მიქ ჯაგერი მიწოდების ეკონომიკის მხარეს

მოდით, ლაფერის მრუდის რამდენიმე რეალურ მაგალითს გადავხედოთ. მას, ვისაც არა სჯერა, რომ გადასახადები ზეგავლენას ახდენს ჩვენს ქცევაზე, შეუძლია Beatles-ისა და Rolling Stones-ის ისტორია გაიხსენოს. 1965 წელს ჯორჯ ჰარისონმა დაწერა მიწოდების ეკონომიკის ნამდვილი ჰიმნი The Taxman (“გადასახადის ამკრეფი”). სიმღერის პირველი სტრიქონი ასეთია: “ნება მომეცით, გითხრათ, როგორ იქნება – თქვენ ერთი დაგრჩებათ, მე ცხრამეტს წავიღებ”.

„ბითლზის“ ოთხეული აღშფოთებული იყო ბრიტანეთის საგადასახადო განაკვეთებით და თავს საკუთარი წარმატებისთვის უსამართლოდ დასჯილად მიიჩნევდა. 60-იანი წლების შუა ხანებში, როდესაც ეს სიმღერა დაწერეს, ინგლისის მთავრობამ 95 პროცენტიანი გადასახადი დაუწესა ძალიან მდიდარ ადამიანებს… ისეთებს, როგორებიც „ბითლზის“ წევრები იყვნენ. 95 პროცენტიანი გადასახადის განაკვეთი იმას ნიშნავდა, რომ „ბითლზის“ მიერ გამომუშავებული ყოველი ოცი ფუნტიდან ბრიტანელ გადასახადის ამკრეფს ცხრამეტი მიჰქონდა, ბითლზებს კი ერთს უტოვებდა. თან, შემოსავლის რინგოსთან გაზიარებაც ხომ უწევდათ (ცხადია, ვხუმრობ!).

არ უნდა გაგვიკვირდეს, რომ ბევრმა ბრიტანელმა ვარსკვლავმა, მათ შორის – მიქ ჯაგერმა, თავისი შემოსავალი გადაიტანა „ოფშორში“ ან სიმღერების ჩაწერა შეწყვიტა, იმისთვის, რომ ეს კონფისკაციული გადასახადი აეცილებინა. მადლობა ღმერთს, მიქმა, რომელიც, სხვათა შორის, ლონდონის ეკონომიკურ სკოლაში სწავლობდა, ამ ორი გზიდან პირველი აირჩია[1].

მიწოდების ბუმი

გადასახადების ნანატრი შემცირება ხელს უწყობს ეკონომიკის აღდგენას, მაგრამ წინ ჯერ ისევ საფრთხეები გველის.

ართურ ლაფერი

(სტატია გამოქვეყნდა 1983 წლის მაისში)

1983 იქნება რეიგანომიკის სახელით ცნობილი პოლიტიკის “მიწოდების ეკონომიკის ბუმის” პირველი წელი. მე და ჩემმა თანამოაზრემ ჩარლზ ქადლექმა გასულ სექტემბერში ვიწინასწარმეტყველეთ, რომ ამ წლის პირველ კვარტალში ეკონომიკის აღდგენა დაიწყება, რაც მოხდა კიდეც. მიუხედავად იმისა, რომ სხვები რეალური მთლიანი ეროვნული პროდუქტის მხოლოდ 2,8 პროცენტით ზრდას ვარაუდობდნენ, ჩვენ სეპ-ის 4-დან 5 პროცენტამდე ზრდა ვიწინასწარმეტყველეთ, ინფლაცია კი, საპროცენტო განაკვეთების მუდმივ კლებასთან ერთად – ხუთ პროცენტზე ნაკლები. დღეს ჩვენი ოპტიმისტური პროგნოზიც კი ზედმეტად პესიმისტური ჩანს.

ბუმს იწვევს 1 იანვარს გამოცხადებული პირადი საშემოსავლო გადასახადის შემცირება, რასაც დიდი ხანია ველოდით. საგადასახადო განაკვეთები, 1980 წლის დონესთან შედარებით, 20 პროცენტით შემცირდა, 1982 წელთან შედარებით კი – 10 პროცენტით. მაგალითისთვის, დაქორწინებული წყვილები 25%-იან ერთობლივ საგადასახადო დეკლარაციას აღარ წარადგენენ, სანამ მათი დასაბეგრი შემოსავალი არ გადააჭარბებს 24,600 აშშ დოლარს, ანუ 4,400 აშშ დოლარით მეტს, ვიდრე 1982 წელს იყო. 44%-იანი კატეგორიაში მოსახვედრად კი 109,400 აშშ დოლარის დასაბეგრი შემოსავლის მიღება იქნება საჭირო, რაც 1982 წლის მოთხოვნას 23,800 აშშ დოლარით აღემატება.

პუტინთან მორიგებას არ აქვს აზრი, ის უნდა დავამარცხოთ

ჯონათან ლითელი

ბოლო ხანებია ყოველი კუთხე-კუნჭულიდან სულ ერთი და იგივე წუწუნი მესმის: უკრაინელები აზვიადებენ, ნატომ ძალიან ღრმად შეტოპა, ფასების ზრდა არ უნდა დაგვავიწყდეს, პუტინთან მეტი სიფრთხილე უნდა გამოვიჩინოთ. ყველაზე დიდი გულწრფელობა მაინც ჰენრი ქისინჯერმა გამოიჩინა, რომელმაც გასულ თვეს დავოსში ასე განაცხადა: „რუსეთთან [ნატოს] ახალი ომის საფრთხის გამო“, უკრაინა ტერიტორიის ნაწილის დათმობას უნდა დათანხმდეს. გერმანიაში, სადაც ოლაფ შოლცის მთავრობა ითრევს ფეხს და უკრაინისთვის დაპირებული იარაღის გადაცემას არა ჩქარობს, ზოგიერთი პოლიტიკოსი რუსეთზე გერმანიის ენერგეტიკული დამოკიდებულების (რაც არ უნდა მტკივნეული იყოს) დასრულების ნაცვლად, თვალის დახუჭვას და ძველ მომაკვდინებელ კომფორტში დაბრუნებას გვთავაზობს. არც ემანუელ მაკრონს სურს, მათ ჩამორჩეს ”რუსეთის დამცირება არ შეიძლება”, – ხაზგასმით აღნიშნა მან ცოტა ხნის წინ, სანამ საშველს დააყენებდა და კიევში გაემგზავრებოდა.

როგორ იბრიყვებენ თავს! რამხელა ცვედანობის, სტრატეგიული ხედვის ნაკლებობის ნიშნებს ავლენენ, რითაც ვლადიმერ პუტინი, უსათუოდ, ხეირიანად ისარგებლებს. ამას წინ კრემლთან დაახლოებულმა რუსმა მილიარდერმა ბრიტანელ ჟურნალისტ ქეთრინ ბელთონს უთხრა, პუტინი “დარწმუნებულია, რომ დასავლეთი დასუსტდება… და რომ გრძელვადიან მომავალში ის გაიმარჯვებს”.

ეკონომიკური სტრუქტურა და დემოკრატია

დარონ აჯემოლუ, ჯეიმზ ეი რობინსონი
დიქტატურისა და დემოკრატიის ეკონომიკურ სათავეებთან, თავი IX

ალღო გვკარნახობს, რომ ეკონომიკის სტრუქტურა ან ეკონომიკური ინსტიტუტები იმ შემთხვევაში იძენს მნიშვნელობას, თუ ელიტებისთვის[1] დემოკრატიასა და არადემოკრატიას შორის თანაფარდობაზე ახდენს გავლენას ან რევოლუციასთან შედარებით დემოკრატიის სარგებელს განსაზღვრავს მოქალაქეებისთვის. არსებობს მრავალი მიზეზი, რის გამოც ასე შეიძლება მოხდეს.

პირველი: ეკონომიკის სტრუქტურამ შეიძლება გავლენა მოახდინოს იმ ხარჯებზე, რომლის გაღება გვიწევს რევოლუციის, რეპრესიების ან გადატრიალების გამო. მეორე: ეკონომიკის სტრუქტურამ ასევე შეიძლება გავლენა მოახდინოს სხვადასხვა ჯგუფებს შორის შემოსავლების გადანაწილების პოლიტიკაზე, რასაც ჩვენი კვლევითი მოდელი დემოკრატიის წარმოქმნასა და კონსოლიდაციას უკავშირებს. ამ თავში მიზეზთა ორივე ჯგუფს შევეხებით. ჩვენს მიერ გაანალიზებული მოდელები საშუალებას გვაძლევს, დემოკრატიის შესახებ პოლიტიკური მეცნიერებისა და სოციოლოგიური ლიტერატურის ზოგიერთი ყველაზე გამორჩეული მოსაზრებაც განვიხილოთ. მაგალითად ის, რომ დემოკრატია ვერასოდეს იქნება შენარჩუნებული მეტწილად აგრარულ საზოგადოებაში, ან, თუნდაც, ისეთ საზოგადოებაში, სადაც ელიტები მსხვილი მიწის მესაკუთრეები არიან. მსგავსი მოსაზრება გვხვდება დაწყებული მურით (Barrington Moore – The Social Origins of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Making of the Modern World; Boston: Beacon Press, 1966) და დალით (Robert A. Dahl – Polyarchy. Participation and Opposition, New Haven, Yale University Press, 1971) და დამთავრებული როშემაიერით, სთივენსით და სთივენსით (Dietrich Rueschemeyer, Evelyn H. Stephens, and John D. Stephens – Capitalist Development and Democracy; Chicago: University of Chicago Press, 1992). თუმცა, გაურკვეველი რჩება, რამდენადაა მიკროეკონომიკური თვალსაზრისით ეს მოსაზრებები გამყარებული. ჩვენი მიზანია, იმ მექანიზმების გამოკვეთა, რომლებიც ასეთ კავშირს გამოკვეთს.